حسن سلوک در گذر زمان
اما از اخلاق آنچه به این مقال مربوط می شود، سلوک و حسن سلوک است. برای بسیاری از مردم از قدیم الایام، به خصوص از زمانی که به اهمیت روابط و معاشرتهای اجتماعی واقف شدند، همیشه این سئوال مطرح بوده است که کدامین رفتار اجتماعی مقبول و پسندیده و کدام نامناسب و ناپسند است. شاید این احساس نیاز از طبیعت الهی-انسانی نوع بشر سرچشمه می گرفت که در هر جا و هر زمان با توسل به رفتارهای پسندیده و حسن سلوک، به دنبال ترقی و تعالی خوی انسانی خویش و در پی توسعه حسن سازگاری با همنوع بوده و هست. منابع جامعه شناسی، "حسن سلوک" را رفتارهای متعارف غیر اجباری می داند و عامل آنها را، صاحب فرهنگ و ادب دانسته، اهل معرفت، متمدن و مهذب می خواند. این رفتارها، همچون قوانین نانوشته، اصول منش انسانی را تدوین می کند، با این تفاوت که اگر کسی آنها را رعایت نکند، مجازات رسمی یا قانونی ندارد، بلکه فقط در چشم و ذهن دیگران، فاقد آداب و بی فرهنگ خواهد نمود که البته، خاطره و اثر خوشایندی نیست. به بیانی دیگر، این رفتارها همان آداب مختلفه هستند که بسیاری از ما آنها را تحت عناوینی چون آداب غداخوردن، آداب سفر، آداب تعلیم و تعلم، و غیره می شناسیم و صاحبان آنها را "آداب دان" می دانیم. به علاوه، در تعریف حسن خلق آمده است که حسن خلق یک ملکه نفسانی است که افعال بدنی، مطابق اقتضای آن ملکه، به آسانی از آدمی سرزند.
در حقیقت، رعایت این منش ها و آداب، راه حل مشکلی است که اغلب مردم، هنگام تعامل اجتماعی با آن روبه رو می شوند تا در موقعیت های مختلف، چگونه با هم رفتار نمایند یا در مقابل رفتاری متفاوت ازسوی طرف مقابل، چه عکس العملی نشان دهند که مناسب، متعادل و متعارف باشد. به علاوه، رعایت آداب در اموری که با حضور دیگران صورت می گیرد و یا انجام می شود، تنها رعایت آداب نیست که حقوق سایرین را در آن محدوده- بسته به سلوک افراد- محفوظ می دارد. مثلا وقتی که ما هنگام عبور یا ورود به حریم نسبی دیگران تخطی می کنیم، برای جبران مزاحمت ایجاد شده، بیان معذرت و طلب پوزش، حداقل کاری است که می توانیم انجام دهیم. البته ما در میان مردم خود، به دلیل قرابت وهم زیستی قرون متمادی، برخی از این مسائل را رعایت نمی کنیم و یا به دلایل متعدد، از بیان معذرت کوتاهی می کنیم. برای مثال، وقتی در خیابان به دنبال آدرس مکانی می گردیم، بدون عذرخواهی از عابرین، سراغ محل را می گیریم و بدون ذکر تشکر، او را ترک می کنیم. یا مثلا کمتر دیده می شود از کارکنان پذیرایی در رستورانها و یا میهمانداران هواپیما وقتی که برای ما خدمتی انجام می دهند، سپاسگزاری نماییم. حال اگر در خارج از ایران، برای نمونه در انگلیس، به دنبال آدرسی باشیم، تا از عابر مورد نظر به دلیل مزاحمتی که برای او ایجاد کرده ایم، عذرخواهی نکنیم، اصولا به سئوال ما توجهی نمی کند. یا اگر در رستوران از پیشخدمتی که برای ما غذا سرو می کند؛ تشکر نکنیم، با تعجب ما را نگاه کرده، ممکن است با بیان "تشکر"Thank You! رعایت این ادب اجتماعی را به ما یادآور شود.
از سویی، بسیاری از رفتارهای پسندیده شدیدا تحت تأثیر تغییرات و تحولات زمانی، مکانی، ساختار اجتماعی، موقعیتهای مختلف و سایر عوامل است. مثلا برخی از رفتارهای پسندیده، ممکن است در موقع و محلی، مقبول و در زمانی و جایی دیگر، مطرود و یا فراموش شوند. با این وصف، این اصول چندان مطمح نظر عام و خاص است که در کشورهای مختلف و در ازمنه گوناگون، کتب بسیاری در باره آنها نوشته شده، و در کتب بی شمار دیگری، در لابلای صفحات و در جوف موضوعات متفاوت، نویسندگان در قالب عبارات و کلمات متعدد، آشکار و نهان، تحت عناوینی چون: کلمات قصار، پند و اندرز، نصایح و مصالح، سفارشها و توصیه ها و قس علی هذا، به منافع و فواید رعایت حسن سلوک پرداخته، و برخی دیگر، فصلها و یا کل کتاب خود را بر اساس یک حسن رفتار نگاشته، و یا در پایان یک مطلب و یا یک داستان، منافع یک رفتار حسنه را استنتاج کرده اند. همچنین مطالب بسیاری از سخنرانیهای اجتماعی، به خصوص جلسات دینی و مذهبی، عمدتا پیرامون حسن سلوک و اخلاق حسنه دور می زند و سخنرانان و واعظان؛ مخاطبان را به اتخاذ رفتارهای پسندیده، عمدتا مبتنی بر آیات شریفه قرآن کریم، سیره رسول مکرم اسلام (ص) و ائمه اطهار (س) و یا سایر انبیای الهی (س) و حتی بسیاری از رهبران سایر ادیان و رهروان اجتماعی و اندیشمندان گذشته و حال تشویق می کنند. از سوی دیگر، چون نمی توان برای همه امور زندگی روزمره، قانون و مقررات وضع کرد، رعایت برخی از آداب اجتماعی به شیوه اکتساب سپرده شده است تا این مهم، توسط اولیا و بزرگان به فرزندان و جوانترها آموخته شود و آنان را در تسهیل امورروزمره زندگی در اجتماع یاری رساند.
ناگفته نماند، بشر قدیم که هم عصر با پیامبران و یا نزدیک به زمان حیات آنها بود، آشنایی و اشتیاق زیادتری به کسب و تجلی حسن سلوک و اخلاق حسنه داشت و در کتب قدیمه، مطالب بیشتری در این باره یافت می شد و می شود. اما با رشد سریع علوم و فنون در زمان حال و گذشته نه چندان دور، مراودات اجتماعی بشر کمتر شد و در نتیجه، بسیاری از رفتارهای پسندیده فراموش و متروک گشت. ولی از آنجا که پیشرفتهای علمی و فنی که نهایتا باید به ترقی انسانیت انسان بینجامد و مددرسان نوع بشربرای سیر به سوی ترقی و تعالی باشد، انسانها را از هم دور و جدا ساخت، اهمیت ابراز و تجلی حسن سلوک و حفظ و تداوم این امر نزد مردمان رنگ باخت و با ترک حسن سلوک از زمینه اجتماع مدرن، بسیاری از مردم، رفتارهای پسندیده را چنان از یاد بردند که گاه تکرار و توسل به آنها، نشانه عقب ماندگی و ارتجاع شد و گاه دیگر در بسیاری از ُمقامها و موقعیتها، رفتاری ناپسند مقبول افتاد و ضد ارزشها، جای ارزشها را پر کرد و انسانها که در خَلق برابربودند، در خُلق نابرابر شدند.
اما هنوز بسیاری بودند که داعیه توسل به حسن سلوک و اعمال خصایل نیک در جهان آکنده از اصول مترقی علم و فن داشتند و بر این اعتقاد راسخ پای می فشردند که رفتار پسندیده مبتی بر اخلاق الهی و سیره رسل و منش اولیا و صلحا، اندیشمندان و علمای نیکو مسلک و نوع پرست، نه سیر قهقرایی؛ که راه تعالی و ترقی بشر از فراز فرمولهای محض علمی و تخصصهای صرف فنی جدا مانده و مهجوراز مسیر صحیح و سالم انسانی و الهی است.
بی دلیل نیست که امروزه در بسیاری از جوامع و مجامع و در دانشگاهها و حتی شرکتها و مؤسسات غربی، مجالس ومکاتب افزون بر شمارش برای تدریس و تعلیم حسن سلوک برپا شده است و بسیاری از مقامات و صاحبان ثروت و مشاغل برجسته در پی کسب و انتفاع از اصول رفتاری حسنه برآمده اند. جستجوی کوتاهی در تارهای جهان گستر اینترنت حول موضوعاتی چون سلوک و حسن سلوک (Manners & Good Manners ) و تلاش بسیاری از افراد و اشخاص، برخی عالم و مجرب، بعضی مبتکر و مشتاق، برای تشریح این موضوعات و فواید رعایت آنها، و نیز ثبت، و راه اندازی هزاران هزار جایگاه آموزشی آن لاین برای شرح نظری و ترتیب کلاسهای مختلف برای نمایش عملی آداب مختلفه؛ بیانگر این ادعا است. |
