تشریفات در قرآن کریم و در کلام پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار(ع)
- مقدمه: تشریفات، احترام به قوم و قبیله:
همان گونه که قبلا گفته شد، کلمه تشریفات از مصدر شریف و ریشه شرف است. در کتاب "نصایح" نوشته حضرت آیت الله مرحوم مشکینی آمده است که رسول گرامی اسلام (ص) در خصوص شرف می فرماید: "هیچ شرافتی مثل اخلاق خوش نیست، و هیچ حسب و نسب مثل اخلاق خوش نیست. علی بن ابی طالب علیه السلام هم، بهترین شرف مؤمن را فهم و دانایی می داند و حسن بن علی (علیهما السلام) هم می فرماید که شرف، خوشرفتاری با قوم و قبیله است." دقیقا در چارچوب همین فرمایشها می توان، تشریفات اصیل را توجیه، و آن را از تبذیر، اسراف، نو دولتی و تجملات و آنچه تشریفات نیست، متمایز ساخت.
- آداب رفتار و خطاب رسول الله(ص) در قرآن کریم
نگارنده هنگام تلاوت قرآن کریم در جستجوی آن بوده است که آیا در آیات کریمه قرآن می توان مواردی را به امور تشریفاتی متعارف ارتباط داد. البته حقیر کوچکتر از آن است که به تفسیر و تعبیر آیات قرآنی به پردازد، به جز آنکه به معانی آیات برگرفته از مترجمان زبردست استناد نماید. مقدمتا باید به این نکته مهم اشاره کرد که خداوند کریم در خصوص ارتباط بندگان با حضرت احدیتش، هیچ گونه تشریفاتی را – به اعتقاد حقیر- مطرح نساخته است و از بندگان می خواهد که او را "تو" صدا زنند آنگونه که در سوره مبارکه حمد آمده است: "ایاک نعبد و ایاک نستعین" یا در آیه 191 سوره مبارکه آل عمران پس از آنکه در آیه قبل می فرماید که "إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لآيَاتٍ لِّأُوْلِي الألْبَابِ"(مسلما در آفرينش آسمانها و زمين و در پى يكديگر آمدن شب و روز براى خردمندان نشانههايى [قانع كننده] است)، فرموده است که "الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىَ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ" (همانان كه خدا را [در همه احوال] ايستاده و نشسته و به پهلو آرميده ياد مىكنند و در آفرينش آسمانها و زمين مىانديشند [كه] پروردگارا اينها را بيهوده نيافريدهاى منزهى تو پس ما را از عذاب آتش دوزخ در امان بدار). اما در ارتباط با نحوه تعامل و رفتار مسلمانان با آخرین فرستاده اش- رسول گرامی اسلام(ص)- متفاوت است و حضرت احدیت خود ایشان را "یا ایها الرسول" می خواند و در سوره مبارکه حجرات، مشخصا آیات دوم تا پنجم، دستورات خاصی صادر فرموده است که به عقیده نگارنده، یک رویه تشریفاتی قرآنی در ارتباط با خاتم پیامبران است. جهت مزید استحضار، ترجمه این آیات نقل از آقای بهاءالدین خرمشاهی به دنبال می آید:
"به نام خداوند بخشنده مهربان
1- ای مؤمنان بر حکم خداوند و پیامبر او پیشدستی نکنید؛ و از خداوند پروا داشته باشید، بیگمان خداوند شنوای داناست.
2- ای کسانی که ایمان آورده اید صدایتان را از صدای پیامبر بلندتر مسازید؛ و در سخن با او، مانند حرف زدنتان با همدیگر، بلند حرف مزنید. مبادا که اعمالتان تباه شود و آگاه نباشید.
3- بیگمان کسانی که صدایشان را نزد پیامبر خدا ]آهسته و [ پوشیده می دارند، اینانند که خداوند دلهایشان را به تقوا پالوده است؛ ایشان از آمرزش و پاداشی عظیم برخوردارند.
4- بیگمان کسانی که تو را از پشت در حجره ها صدا می زنند، بیشترشان نابخردند.
5- و اگر آنان صبر می کردند تا آنگاه که تو بر ایشان بیرون آیی، بیشک برایشان بهتر بود؛ و خداوند آمرزگار مهربان است." صدق الله العلی العظیم و بلغ رسوله الامین.
ذکر این نکته ضروری است که آیه سوم بر ضریح مبارک حضرت رسول اکرم (ص) در مدینه منوره به صورت کتیبه ای در ج شده است و چون به صورت فعل مضارع آمده است، به ظن حقیر، می تواند در همه حال قالب گفتار و رفتار با رسول اکرم(ص) و خاندان مبارک او باشد.
همچنین در آیات 62 و 63 سوره مبارکه نور، در خصوص نحوه حضور در محضر پیامبر گرامی اسلام(ص) و نیز چگونگی کسب اجازه برای مرخص شدن از حضور ایشان آمده است که به نظر حقیر، مبنای رفتار با آخرین فرستاده خداوند حکیم است:
به نام خداوند بخشنده مهربان
"مؤمنان حقیقی آنهایی هستند که به خدا و رسولش ایمان دارند و هرگاه برای کاری در محضر ایشان باشند، تا اجازه نگیرند، از محضر او بیرون نمی روند. آنان که از تو اجازه می خواهند، به حقیقت اهل ایمان به خدا و رسول هستند، پس چون برای برخی از امور خود اجازه خواستند، هرکه را خواستی اجازت ده و برای آنها از خدا طلب عفو و مغفرت نما، که خداوند بسیار آمرزنده و مهربانست.
(ای مؤمنان) شما دعوت و ندای رسول را مانند ندای بین خود تلقی نکنید، بدرستیکه خدا به احوال آنان که برای سرپیچی از حکم رسول به یکدیگر پناه می برند و رخ از رسول پنهان می دارند، آگاهست. پس باید کسانی که با امر خداوند مخالفت می کنند، بترسند مبادا به فتنه یا عذاب دردناک دیگر گرفتار شوند."
این سنت که مسلمانان هنگام ترک مدینه النبی، ترتیبات خاصی را رعایت می کنند، در واقع تشریفات کسب اجازه از محضر رسول مکرم اسلام (ص) مبتنی بر آیات مبارکه فوق است.
- حسن خلق از دید قرآن کریم و در سیره رسول مکرم اسلام(ص) و ائمه اطهار (ع)
یکی از مبانی آداب و تشریفات، سلوک و حسن سلوک است. خداوند رحمان در آیات متعددی در قرآن کریم در خصوص حسن خلق؛ تأکید و توصیه فراوان فرموده اند و با کلام خود، صاحب اخلاق حسنه و عامل آنها را، با اجور مادی و معنوی و پاداشهای دنیوی و اخروی بی شمار، تضمین کرده است و نگارنده با اذعان به بضاعت مزجاة خود، فقط برخی از آنها را ذکر می نماید. باشد که علما اعلم و استادان افضل، کلام ناقص نگارنده را در این خصوص تکمیل نمایند تا بر همگان معلوم گردد که دین قیم، چه سرمایه های شگرفی بر انسان امروز عرضه می دارد و با کلام نافذ خود، علاقمندان این مقولات را در شرق و غرب عالم، به نحو احسن رهنمون می شود.
اولا حضرت احدیت جل جلاله، خود صاحب اسماء حسنه هستند. "له الاسماء الحسنی"، و در آیات دیگر، خلق را به داشتن حسن خلق تشویق و ترغیب می فرمایند و برای ضمانت اجرا، پاداشهای دنیوی و اخروی قرار داده اند از جمله:
- من جاء بالحسنة فله عشر امثالها،
- ان الله لا یضیع اجرالمحسنین،
- ان الحسنات یذهبن السیئات،
- ادع الی سبیل ربک بالحکمة و الموعظة الحسنه،
- اان الله مع الذین اتقوا و الذین هم محسنون. صدق الله العلی العظیم و صدق رسوله الکریم
به علاوه، چون رسول مکرم اسلام(ص) آخرین فرستاده خداست، مقام حضرتش به عنوان کمال حسن خلق و سلوک حسنه متجلی می شود تا نهایت این امر را به پیروان خود و همه علاقمندان آشکار سازند و آموزش دهند و کلام خداوند کریم در ستایش از اخلاق حضرتش، " و انک لعلی خلق عظیم" نیز نهایت تحسین و تقدیر از این امر را بیان می کند. حضرت آیت الله علامه طباطبایی در کتاب المیزان فی التفسیر قرآن می نویسند: "این آیه شریفه، حسن خلق رسول گرامی اسلام (ص) را می ستاید، به خصوص اخلاق پسندیده اجتماعی حضرت را یعنی اخلاقی که مربوط به معاشرت است از قبیل استواری بر حق، صبر در قبال آزار مردم و خطاکاری اراذل و عفو و اغماض از آنان، سخاوت، مدارا، تواضع و امثال اینها. به علاوه پیروزی پیامبر اسلام (ص) هر چند با تأیید و امداد الهی بود، اما عوامل مادی زیادی از نظر ظاهر داشت که یکی از بهترین آنها، جاذبه اخلاقی خود پیامبر بود."
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی نیز در تفسیر نمونه می نویسند: "آنچنان صفات عالی- انسانی و مکارم اخلاقی رسول گرامی اسلام (ص) در اوج بود که دشمنان سرسخت را تحت تأثیر قرار می داد و به تسلیم وادار می کرد و دوستان را مجذوب می ساخت. اگر این را معجزه اخلاقی پیامبر (ص) بنامیم، اغراق نیست. همین معجره در زمان حیات با برکت رسول گرامی اسلام در گرایش مردم به دین حنیف اثر شگرفی داشته است و خداوند کریم در سوره آل عمران، خطاب به آخرین فرستاد خود می فرماید: "و لو کنت غلیظ القلب لانفضوا من حولک".
همچنین در باره حسن خلق پیامبر(ص) و عفو و گذشت و عطوفت و مهربانی و ایثار و فداکاری و تقوای حضرت، داستانهای زیادی در کتب تفسیر و در تواریخ آمده است. در حدیثی از حضرت امام حسین (ع) آمده است که " از پدرم امیر مؤمنان علی(ع) در باره ویژگیهای اخلاقی پیامبر اسلام سئوال کردم، فرمود: "حضرت رسول (ص) در مراودات اجتماعی دائما خوشرو و خندان و سهل الخلق و ملایم بود. هرگز خشن و سنگدل و پرخاشگر وبدزبان و عیبجو و مدیحه گر نبود. سه چیز را از خود دور کرده بود: مجادله در سخن، پرگویی، و دخالت در کاری که به او مربوط نبود. به علاوه، کسی را مذمت و سرزنش و از لغزش و عیوب پنهانی مردم جستجو نمی کرد. هرگز سخن نمی گفت مگر در مورد اموری که ثواب الهی را امید داشت و هرگز کلام کسی را قطع نمی کرد."
سید المرسلین و خاتم النبیین (ص) خود در ارتباط با منافع کاربرد حسن خلق؛ فرمایشات ذیقیمتی دارند، از جمله:
- مؤمن با حسن خلق به درجه قائم اللیل و صائم النهار می رسد.
- در میزان عمل روز قیامت، چیزی سنگین تر از حسن خلق نیست.
- از همه شما محبوبتر نزد خداوند کسی است که اخلاقش از همه بهتر باشد.
- از میان مؤمنان، کسی ایمانش از همه بهتر است که اخلاقش کاملتر باشد.
- بر شما لازم است به سراغ حسن خلق بروید زیرا حسن خلق سرانجام در بهشت است.
- هیچ قرین و همنیشنی بهتر از اخلاق پسندیده نیست.
- نیکویی اخلاق مؤمن، عنوان و نام دفتر اوست.
- نیکوترین نیکویی ها، اخلاق نیکوست.
آخرین فرستاده خداوند کریم خود در فرمایش دیگری اصولا اساس بعثت خود را بر حسن سلوک نهاده و می فرماید: انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق. (من مبعوث شدم تا مکارم اخلاق را تکمیل کنم) و خداوند کریم هم در آیه دیگری به مسلمانان توصیه می فرماید که از رسول گرامی (ص) سرمشق بگیرند: "لقد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنه" (سوره الاحزاب-21) صدق الله العلی العظیم.
در پایان کلام، از فرمایشی از حضرت امام صادق علیه السلام کمک می گیرم که در پاسخ به سئوالی در خصوص حسن خلق می فرماید: تلین جناحک و تطیب کلامک و تلقی اخاک بشر حسن."حسن خلق این است که بالهای خود را نرم کنی و گفتار خود را پاکیزه سازی و برادر دینی خود را با چهره ای گشاده ملاقات نمایی(بحار، ج 71، باب 93). حقا که این خصایل نیکو از پیامبری که خود می فرماید: "ادبنی ربی فاحسن تأدیبی" مایه مباهات مسلمانان جهان است.
|
